حواستان به خشکسالی در جنگل الیت هست؟

مهدی زارع در اعتماد نوشت:  اوضاع فعلی در منطقه البرز اثرهای جدی خشکسالی به صورت بحران کمبود بارش و خشک شدن مراتع و باغات نشان می‌دهد.

بازدید نگارنده از البرز مرکزی و دره بلده نور در روزهای ۲۹ و ۳۰ آبان ۱۴۰۴ نشان داد که حتی در رقوم بالاتر از ۳۰۰۰ متر، برف قابل ملاحظه‌ای نباریده و اساسا چیزی به عنوان خط برف قابل مشاهده نیست. در رقوم‌های پایین‌تر نیز از ابتدای مهر و در دو ماهه ابتدای سال آبی ۱۴۰۵ -۱۴۰۴ بارش قابل ملاحظه‌ای مشاهده و گزارش نشده است.

کاهش شدید بارش برف در ارتفاعات حاکی از استمرار خشکسالی و اثر جدی آن بر منابع آبی و زیست‌بوم البرز است. بارش برف در ارتفاعات بالای ۳۰۰۰ متر به عنوان منبع اصلی رواناب و تأمین آب، تحت تأثیر این خشکسالی‌ها به‌شدت کاهش یافته است.

پدیده‌هایی مانند «شار گرمایی» که به افزایش کم‌فشاری‌های تابستانی و تغییر الگوهای جوی می‌انجامد و همچنین شرایط خاص توپوگرافی رشته‌کوه البرز که مانع نفوذ رطوبت به دامنه‌های جنوبی می‌شود در کمبود بارش‌ها و خشکسالی نقش دارند. از سوی دیگر هوای آلوده تهران و کرج در تمامی هوای دره‌های جنوبی البرز گسترش یافته و تداوم یافته است. 

این کم‌بارشی منجر به خشکیدگی رودخانه‌ها، کاهش حجم آب در سدها - کاهش بیش از ۴۰ درصدی ذخیره سد کرج نسبت به سال مشابه- و افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی شده است. خشکی باغات با کاهش منابع آب سطحی و زیرزمینی، تشدید شده و بر تولید محصولاتی مانند گیلاس، هلو، سیب و… اثر گذاشته و منجر به خشک شدن یا کاهش محصول شده است.

کارشناسان بر لزوم تغییر الگوی کشت به سمت محصولات کم‌مصرف‌تر و کنار گذاشتن روش‌های سنتی دیم تأکید دارند. خشکسالی حتی باعث شده است که حیات وحش برای یافتن آب و غذا به روستاها و باغات نزدیک شده و خساراتی به محصولات کشاورزی وارد کند. 

آتش‌سوزی جنگل‌های الیت در بخش مرزن‌آباد چالوس - منطقه دراکینگ - در هفته پایانی آبان ۱۴۰۴ رخ داد. هرچند منشأ اولیه آتش‌سوزی انسانی - سهوی یا عمدی توسط شکارچیان، گردشگران یا گله‌داران- بوده است، اما خشکسالی شدید و بی‌سابقه پاییز و خشکی پوشش گیاهی جنگل عامل اصلی گسترش و مهار سخت آتش بوده است. 

صعب‌العبور و صخره‌ای بودن منطقه، شیب تند و وزش باد، کار اطفاء حریق را بسیار دشوار کرده است. آتش به دلیل خشکی شدید، پس از مهار موقت نیز دوباره شعله‌ور شده است. مجموعه این شرایط یک بحران اکولوژیک و اقلیمی جدی در منطقه البرز را نشان می‌دهد که نه تنها ناشی از تغییرات اقلیمی، بلکه از برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی و ضعف در مدیریت بحران نیز هست. 

افزایش دمای میانگین سالانه، طی دهه اخیر طوری بوده که میانگین دمای زمستان در کشور حدود ۱ تا ۱.۵ درجه افزایش داشته است. دمای صفر درجه، مرز بارش برف است؛ افزایش جزیی دما باعث تبدیل برف به باران می‌شود. تغییر الگوی جوی مدیترانه‌ای موجب شده تا سامانه‌های بارشی مدیترانه‌ای که منشأ اصلی برف البرز هستند، در سال‌های اخیر ضعیف‌تر، دیرتر و کوتاه‌مدت‌تر شده‌اند. 

شاخص‌های بزرگ‌مقیاس مانند NAO و ENSO - النینو و لانینا نیز نقش دارند. افزایش فراوانی پدیده بلاکینگ مرتفع چنان است که پرفشارهای پایدار مانع ورود سامانه‌های بارشی می‌شوند. در زمستان‌های اخیر، فراوانی این پرفشارهای پایدار در ایران افزایش یافته است. 

کاهش برف ارتفاعات موجب کاهش تغذیه آبخوان‌ها و درنتیجه کاهش منابع آب و در نهایت خشکی باغات می‌شد. کاهش تابستانه دبی چشمه‌ها و رودخانه‌ها نیز موثر است. برف ذوب‌شونده اصلی‌ترین منبع تغذیه تابستانه است. کم‌برفی به معنای کم‌آبی و در نتیجه استرس آبی شدید در باغات می‌شود. افزایش دمای تابستان به میزان ۳-۲ درجه در تابستان‌های اخیر موجب افزایش تعرق گیاهان و تبخیر خاک شده است. فرسودگی سیستم‌های آبیاری و برداشت‌های بی‌رویه با برداشت آب از چاه‌های کم‌عمق بدون تجدید طبیعی در برخی مناطق باعث افت سطح آب زیرزمینی شده است. 

تغییرات کاربری زمین با تبدیل باغات سنتی کم‌مصرف به کشت‌های پرمصرف - درختان جدید یا باغ‌های فشرده- فشار بر منابع آب را افزایش داده است. افزایش آتش‌سوزی در جنگل‌های هیرکانی مانند جنگل الیت در آبان ۱۴۰۴ دلایل اقلیمی و انسانی دارد. کم‌بارشی و افزایش گرما باعث کاهش رطوبت سوخت‌ها می‌شود. وقتی رطوبت سوخت زیر ۱۰ درصد می‌شود، جنگل در وضعیت فوق‌العاده حساس قرار می‌گیرد. کاهش برف زمستانه مهم است. برف طولانی‌مدت، خاک و لایه‌های سطحی را مرطوب نگه می‌داشت. با حذف این رطوبت زمستانه، جنگل‌ها از اواخر بهار خشک می‌شوند. 

افزایش بادهای گرم و خشک دامنه جنوبی و شمالی البرز (باد گرم شهریار، باد گرم کجور و…) باعث خشک شدن ناگهانی جنگل و افزایش خطر آتش‌سوزی می‌شوند. عامل انسانی، دلیل حدود ۸۰ درصد آتش‌سوزی‌های هیرکانی است. آتش کمپ‌ها، سوزاندن بقایا، رهاکردن شیشه، جرقه خودرو، ساخت‌وساز در جنگل از مهم‌ترین دلایل آتش‌سوزی‌های جنگل و مرتع است. 

کاهش آب‌های سطحی و زیرزمینی، تهدید امنیت آبی، نابودی تدریجی باغات، فرسایش خاک و کاهش تنوع زیستی هیرکانی و تهدید مناطق مسکونی تازه‌ساز مانند روستاهای ییلاقی و ویلاها از دیگر تبعات این خشکسالی در منطقه مرتفع البرز است.