چرا پاپ لئو به مسجد ایاصوفیه نرفت؟

رضا غبیشاوی در عصر ایران نوشت: پاپ جدید «لئون یا لئو چهاردهم» در نخستین سفر خارجی به ترکیه سفر کرد. او پنجمین پاپی است که به ترکیه سفر می‌کند. پیش از این، پل ششم (در سال ۱۹۶۷)، ژان پل دوم (در سال ۱۹۷۹)، بندیکت شانزدهم (در سال ۲۰۰۶) و فرانچسکو/ فرانسیس (در سال ۲۰۱۴) چنین سفری داشته‌اند. 

اینکه پاپ جدید به عنوان رهبر کاتولیک‌های جهان به جای سفر به کشورهای مسیحی به ویژه با جمعیت متدین کاتولیک مثل آمریکای جنوبی، دو کشور اسلامی ترکیه و لبنان را برای نخستین سفر خارجی خود انتخاب کرد قابل توجه و تامل است. 

استقبال اردوغان رئیس جمهوری ترکیه از پاپ لئو

ترکیه نه تنها کشوری با اکثریت اسلامی است بلکه جمعیت مسیحیان کاتولیک آن بسیار کوچک است. ۳۳ هزار نفر در جمعیت ۸۵ میلیون نفری که کمتر از یک درصد می‌شود. با این حال این کشور اسلامی، یکی از مراکز اصلی تاریخ مسیحیت است. بسیاری از حوادث مهم تاریخ مسیحی در ترکیه کنونی رخ داده است. از جمله نشست «شورای تاریخی نیقیه» که پاپ لئو با حضور در شهر کوچک اما تاریخی نیقه در نزدیکی استانبول گذشت ۱۷۰۰ سال از این دیدار را گرامی داشت. 

دغدغه مسیحیت در زادگاه مسیح

بخشی از این موضوع مربوط به دغدغه همیشگی پاپ‌های معاصر درباره تعداد مسیحیان خاورمیانه است. عیسی مسیح پیامبر مسیحیان متولد فلسطین امروزی و خاورمیانه زادگاه مسیحیت است و از این منطقه به سراسر جهان، گسترش یافت. با این حال مسیحیان در زادگاه عیسی مسیح در اقلیت کامل اند. 

پاپ علاوه بر رهبری معنوی کاتولیک‌های جهان، به عنوان نمادی از مسیحیت به شمار می‌آید. به همین دلیل، حمایت از کل مسیحیان جهان در مذاهب مختلف را در دایره مسوولیت خود می‌داند یا حداقل این تصور و انتظار وجود دارد. 

در نتیجه جنگ‌های داخلی و بحران‌ها و بی‌ثباتی‌های خاورمیانه، فشارها بر مسیحیان این پهنه افزایش یافته است؛ زندگی را بر آن‌ها سخت کرده و باعث مهاجرت و کاهش تعداد آن‌ها شده است. اشغال و جنگ و درگیری در فلسطین و اسرائیل، جنگ داخلی در لبنان و تکرار جنگ با اسرائیل، ناآرامی و ناامنی درعراق، بحران و جنگ داخلی در سوریه از جمله مواردی است که به کاهش تعداد مسیحیان در خاورمیانه کمک کرد. زنده بودن مسیحیت در این منطقه منوط به حضور و فعالیت مسیحیان است. 

کاهش شمار مسیحیان خاورمیانه به عنوان زادگاه مسیحیت از نگاه پاپ یک تهدید و نگرانی به شمار می‌آید هر چند پاپ رهبر مسیحیان کاتولیک باشد و اکثریت مسیحیان خاورمیانه، شرقی و ارتدوکس باشند. 

علاوه براین، رهبر و رهبران ارتدوکس از شهرت و قدرت و تاثیرگذاری و جایگاه پاپ برخوردار نیستند. کلیسای ارتدوکس هر چند مستقل است و زیرمجموعه دولت نیست اما پیرو سیاست‌های دولت میزبان است. 

کلیسای ارتدوکس مسکو هرچند ادعای رهبری جهانی پیروان این مذهب را دارد اما تایید کننده و پیرو کرملین است. همین موضوع باعث شده از استقلال و تاثیرگذاری آن، به شدت کاسته شود. کلیسای ارتدوکس کی یف نیز اینگونه است و پیرو دولت اوکراین. 

پاپ لئو چهاردهم در حال سخنرانی در کلیسای جامع روح القدس در استانبول، ترکیه، جمعه، ۲۸ نوامبر ۲۰۲۵. 

به عنوان مثال کلیسای ارتدوکس مسکو در پیروی از کرملین، از حمله و تجاوز نظامی روسیه به کشور هم کیش یعنی اوکراین ارتدوکسی حمایت می‌کند. 

هیچ موضوعی را نمی‌توان یافت که کلیسای ارتدوکس مسکو با کرملین و رئیس و دولت روسیه دچار اختلاف باشند. 

به همین دلیل کلیسای ارتدوکس مسکو با وجود ادعای رهبری جهانی ارتدوکسی‌ها اما دایره تاثیرگذاری آن به مرزهای روسیه محدود شده و دیگر حتی در کشورهایی که به صورت سنتی و تاریخی پیرو بودند مثل ارمنستان و گرجستان نیز تاثیرگذاری ندارد. 

این در حالی است که پاپ هر چند رهبری حکومت و کشور مستقل واتیکان در قلب رم را برعهده دارد اما زیرمجموعه و پیرو دولت ایتالیا نیست. بارها در موضوعات مختلف از مواضع دولت ایتالیا انتقاد کرده است. به عنوان مثال سختگیری دولت راستگرای رم در برابر پناهجویان، پاپ سابق را به انتقاد واداشت. هرچند همه امکانات واتیکان و پاپ از سوی دولت ایتالیا تامین می‌شود. 

پاپ کنونی نیز امریکایی است ولی پیرو دولت امریکا یا تایید کننده مواضع رئیس جمهور امریکا نیست بلکه منتقد او نیز به شمار می‌آید. تفاوت نظر پاپ امریکایی و دولت امریکا در موضوع جنگ اسرائیل علیه غزه کاملا شفاف و قابل توجه بود. 

برای پاپ فعلی و قبلی، تعامل با رهبران سیاسی و دینی اکثریت برای حفظ موجودیت اقلیت مسیحیان در خاورمیانه، به مراتب مهم‌تر از تلاش برای اثبات حقانیت دینی مذهبی است. در حالی که معمولا، رهبران دینی و مذهبی بر حقانیت دین و مذهب و گرایش خود تاکید و تایید دارند. 

سفر پاپ فرانسیس / پاپ سابق به عراق و رفتن به شهر نجف و دیدار با آیت الله سیدعلی سیستانی مرجع عالی شیعیان و همزمان مهمترین و تاثیرگذارترین رهبر دینی مذهبی در عراق از همین دریچه صورت گرفت. حفظ موجودیت اقلیت مسیحی در عراق، در نتیجه تامین و تضمین امنیت و زندگی آن‌ها از سوی رهبران سیاسی (رئیس جمهوری و نخست وزیر و دولت عراق) و رهبران دینی (آیت الله سیستانی) است. او با هر دو بخش دیدار کرد. 

یکی از اهداف سفر پاپ لئون چهاردهم به ترکیه همانند سفر پاپ قبلی به عراق، تلاش برای حفاظت از بقا و موجودیت مسیحیان در خاورمیانه و همزمان تشویق آنان به باقی ماندن در سرزمین خود و خودداری از مهاجرت است. 

ترکیه و اختلافات تاریخی با کلیسای ارتدوکس یونان

انتخاب کشور اسلامی ترکیه به عنوان مقصد اولین سفر خارجی پاپ جدید «لئون چهاردهم» از جنبه دیگری هم قابل بحث است و البته به شدت بحث برانگیز. 

اختلافات حساس دینی تاریخی بر سر میراث مسیحیت در ترکیه اسلامی به چالشی برای این کشور تبدیل شده است. تعدادی از مسائل دینی در ترکیه مورد انتقاد کلیسای ارتدوکس به صورت عام به ویژه کلیسای ارتدوکس یونان است. هیچ کس به اندازه کلیسای یونان از سفر پاپ به ترکیه ناراضی نیست. 

از نگاه کلیسای آتن، استانبول امروز و قسطنطنیه دیروز، مرکز روم شرقی و پایتخت مسیحیت شرقی - ارتدوکس بود که با ورود نیروهای حکومت اسلامی عثمانی به پایان رسید. کلیساهای بزرگ شهر به مسجد تبدیل شدند از جمله کلیسای بزرگ ایاصوفیه به مسجدی به همین نام تغییر داده شد. 

قسطنطنیه به اسلامبول (شهر اسلام) و سپس استانبول تغییر کرد چالشی که تاکنون رد آن را می‌توان در روابط پرتنش ترکیه – یونان دید. ترکیه در حالی میزبان سفر پاپ است که از سوی کلیسای ارتدوکس، با اختلافات و چالش‌های جدی روبه رو است. 

مسجد ایاصوفیه - استانبولمسجد ایاصوفیه

چرا پاپ از مسجد ایاصوفیه بازدید کرد؟ 

پاپ در سفر استانبول تنها از مسجد آبی یا مسجد سلطان احمد دیدار کرد. مسجد ۴۰۰ساله‌ای که به دلیل کاشی‌های آبی رنگ به این نام مشهور است و نمونه‌ای از شکوه معماری اسلامی به شمار می‌آید. 

اما سوالی که مطرح می‌شود این است که چرا پاپ مسجد آبی را برای بازدید انتخاب کرد؟ چرا او از مسجد ایاصوفیه که به مراتب بزرگتر و تاریخی‌تر و مهم‌تر است دیدار نکرد؟ در حالی که مسجد ایاصوفیه تنها در چند متری مسجد آبی است. 

تبدیل کلیسا به مسجد، کار نادرست اردوغان

پاسخ را باید در تاریخ این دو مسجد جستجو کرد. مسجد آبی به دستور سلطان احمد اول پادشاه وقت حکومت عثمانی در سال ۱۶۰۹ میلادی ساخته شد و به همین دلیل سلطان احمد نام گرفت. این مسجد از ابتدا، به عنوان مسجد ساخته شد. 

پاپ لئو در مسجد سلطان احمد - آبی استانبول

در مقابل، مسجد ایاصوفیه در نتیجه تبدیل کلیسای بزرگ ایاصوفیه به مسجد، شکل گرفت. به همین دلیل قدمت بنای مسجد ایاصوفیه از خود مسجد و تاریخ اسلام بیشتر است. 

در محل فعلی ایاصوفیه، سه کلیسا وجود داشت که یکی به جای دیگر ساخته شد. دومی در سال ۴۱۵ و کلیسای سوم در سال ۵۱۷ افتتاح شد. پس از پیروزی نیروهای حکومت اسلامی عثمانی در جنگ با رومیان و ورود مسلمانان به این شهر، کلیسای ایاصوفیه به مسجد ایاصوفیه تغییر داده شد. این موضوع با ناخرسندی مسیحیان روبه رو و به چالشی برای حکومت‌ها و حکمرانان سرزمین عثمانی و آناتولی تبدیل شد. در سال ۱۹۳۵، آتاتورک اولین رئیس جمهوری ترکیه این بنا را به موزه تبدیل کرد. 

براساس این تصمیم، این بنا زیرمجموعه وزارت فرهنگ و میراث فرهنگی قرار گرفت. همچنین دیگر در آن نماز و مراسم عبادی اسلامی انجام شد. اردوغان رئیس جمهوری ترکیه اما بعد از دهه‌ها در سال ۲۰۲۰، تصمیم آتاتورک را لغو و مسجد ایاصوفیه به وزارت دیانت رفت تا دوباره شاهد اقامه نماز و عبادت‌های اسلامی و حضور نمازگزاران و مسلمانان برای عبادت و نیایش باشد. 

پاپ لئو به بازدید مسجد سلطان احمد رفت چون از ابتدا به عنوان یک مسجد ساخته شد اما به بازدید از مسجد ایاصوفیه نرفت چون کلیسایی بود که به مسجد تبدیل شد. 

البته پاپ قبلی (پاپ فرانسیس) در سفر به استانبول در سال ۲۰۱۴ به بازدید از مسجد ایاصوفیه رفت و در سال ۲۰۲۰ گفت از اینکه ایاصوفیه به مسجد تبدیل شد بسیار ناراحت است. 

تاکید بر تعامل با جهان اسلام و تایید مدل اسلام ترکیه

انتخاب ترکیه برای اولین سفر خارجی پاپ لئون چهاردهم، علاوه بر نشانه‌ای برای تعامل با جهان اسلام، در قالب تایید و حمایت از اسلام مدل ترکیه نیز قابل تعریف است. 

ترکیه سکولار از زمان قدرت گرفتن رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری اسلامگرا و دولت او به رهبری حزب اسلامگرای عدالت و توسعه به یکی از قطب‌های دینی جهان اسلام تبدیل شده است. دولت اردوغان، ابعاد هویتی «اسلامی» و «عثمانی» را به ابعاد هویتی دولت ترکیه یعنی «زبان و نژاد ترک» اضافه کرد تا دو گستره اسلامی و قلمرو تاریخی عثمانی به حوزه‌های تاثیرگذاری و نفوذ آنکارا اضافه شوند. 

پاپ لئو در مسجد سلطان احمد - آبی استانبول

کیفیت اسلام کنونی در قالب دولت‌ها و جوامع شاخص اسلامی قابل تفکیک است. اسلام مدل ترکیه در سایه سکولاریسم دولتی، همزمانی دینداری دینداران متدین مسلمان و کارآمدی دولت تشکیل شده از سوی مسلمانان متدین، تعامل دینی و آزادی عبادت پیروان سایر ادیان و مذاهب مورد توجه است. 

انتخاب ترکیه به عنوان نقطه اتصال شرق - غرب، اسلام - مسیحیت و آسیا - اروپا، پیام پاپ جدید برای تاکید بر تعامل و ارتباط به دور از ستیز فرهنگ‌ها و ادیان است. لئو یا لئون چهاردهم با داشتن دو شهروندی آمریکا و پرو خود نیز در مناسبت‌های مختلف تلاش کرده چند فرهنگی بودن شخص خودش را نمایش دهد. در نخستین سخنرانی رسمی بعد از پوشیدن ردای پاپی، به ایتالیایی و اسپانیایی سخنرانی کرد و در پاسخ به سوالات خبرنگاران، به انگلیسی و فرانسوی جواب داد.